29/12/10

O “XAN FIZ” E O CICLO DO NADAL EN CERDEDO

.
.
.
Fotografía: Soledad Felloza.
.
.

Non podía ser doutro xeito. Cerdedo tamén pode presumir de ter unha alternativa aborixe ao alleo, materialista e cocacoleiro Papá Noel. Congratulámonos pola recuperación da tradicional noite do apalpadoiro, a noite de ano vello, onde o apalpador –tamén chamado pandigueiro–, o mítico leñador ou carboeiro das serras orientais do país, abandona o seu fragoso retiro, baixa ás aldeas, pasa revista ás barrigolas dos nenos, deséxalles fartura no novo ano e agasalla os pirreliños cun pucho de castañas. É o entrego apalpador metáfora do ano xa amortizado e pervivencia de antigos cultos vencellados co solsticio de inverno. Mais, hoxe, celebramos a entrada na escena festiva dun outro personaxe, rescatado tamén do ostracismo no que o recluíu esta urbana exaltación do consumismo globalizado.

.
Traballo custou, mais, a por de preguntar, chégase a Fisterra. Paso a relatarlles o que recadar puiden do personaxe Xan Fiz, espírito do Nadal galego en Terra de Montes.

.
Quen coñeceu o Xan Fiz di que é home velleiro, alto, fraco e barbudo. Quen o viu sabe máis ca calquera, pois viste o chamado traxe de asiandes, confeccionado con exótico e máxico pano, que o fai invisíbel á común ollada e lle outorga o don da ubicuidade. Xan Fiz é o parente rico e solteirón na procura do sobriño vinculeiro, unha sorte de indiano adiñeirado. Xan Fiz é un ancestro cordial.

.
Xan Fiz volve cada ano polo Nadal e faino cargadiño de presentes e ventura. Xan Fiz representa a fartura e a prosperidade. O nome “Xan” correspóndese ao hebreo Yohanan “Deus é bondadoso”, e “Fiz” é acurtamento patrimonial do antropónimo culto Félix, do latín felix-cis “fértil, fecundo”. X. Feixó Cid, no seu Dicionario galego dos nomes, e respecto de Fiz, engade: Despois pasou a indicar “favorito dos deuses”, e de aí chegou a “feliz, contento”, que na época cristiá fíxose un cognome bastante común, chegando logo a ser nome independente, con sentido augural, de bo augurio, ou de desexos de felicidade para alguén.
.
Xan Fiz reside durante o ano en Macao, no afastado Oriente. Marchou para terras chinesas de mozo e alí, na antiga colonia portuguesa, fixo fortuna. Cecais, estean pensando vostedes que o moito diñeiro lle choveu polos chopes pirotécnicos, os xogos de azar ou o tráfico de porcelana, mais non tal. Segundo me confesou a señora Manuela Cortizo (80 anos), memoria viva da aldea de Barro, Xan Fiz enriqueceu por ter atopado ou adquirido, quen sabe onde ou a quen, a chamada pedra de Gilardillo (Xil + esquío?), o mesmiño corno da abundancia, e por atinxir o bo dispor do forno para, como arranxan os mouros, transformar as arañeiras en fíos de ouro. Sospeito que os “fornos” aos que fai referencia a lenda non son os panificadores, senón as antas, arcas, casotas ou fornos megalíticos.

.
Convídase a Xan Fiz á mesa festeira do Nadal, reservándolle ao noso carón unha cadeira baleira (tamén, prato, copo, culler, garfo e coitelo). O retornado agradecido favoreceranos cun quiñón da súa inmaterial riqueza, envolveita na abstracción dos bos desexos.

.
No lugar de Cerdedo, identifican o Xan Fiz con outro persoeiro da nosa enchente mitolóxica: o Rabelo, home langrán de barbas brancas e saco ao lombo. Home misántropo, pasou a vida a espulgar na polpa branca duns coíños coñecidos por pesetas de ghato, alfaias, para quen as saiba apreciar.

.
Pola súa banda, a señora Laura Branco (78 anos), veciña de Chamadoira, recoñece o Xan Fiz na figura de Noso Señor quen, baixo as humildes roupaxes de camiñante aterecido, pon a proba a nosa xenerosidade, demandando pousada nesta selleira noite de inverno. Tal identificación é unha clara cristianización da vedraña ritualidade, pois escusamos lembrar que o noso hóspede chegou ao mundo esa mesma noite. A señora Laura engade que os comensais nunca poden ser trece, xa que o décimo terceiro (o número do Iscariote) finará ese ano. En Meilide, median na controversia, aducindo que é a Sagrada Familia a que peta á nosa porta, aburada polo inminente parto.

.
Quizais, a lenda de Xan Fiz se remonte ao século XVI, momento no que os portugueses (ano 1557) fundan un asentamento estábel en Macao. Quizais, este noso Xan Fiz, estea relacionado co mítico Preste Xoán, patriarca e rei cristián do Oriente, descendente dos Reis Magos, nomeada figura da Europa dos séculos XII-XVII. Quizais, amálgama ou sincretismo. Sexa como for, nos estudos sobre mitoloxía portuguesa arredor do ciclo do Nadal nada achei verbo do noso singular personaxe.

.
Engadiremos amais que, en Cerdedo, a tradición da Noite Boa prescribe non recoller a mesa tras a cea, pois, en deitándonos, acudirán as almiñas dos devanceiros a ripar nas faragullas. O pan debe deixarse coa codia para arriba. Antes de cear, cómpre varrer ben varrida a pedra lareira e facer lume de novo –o lume novo de Nadal–. Mentres se cea, debe arder o chamado tallo de Nadal. Á medianoite, retirarase a torada do lume, aplacando as brasas con auga. A borralla esparexerase polas cortes e cortellos e mesmo polo lombo dos animais domésticos, para preservalos das doenzas ou malogreiras. A porción do tallo non consumida ou un tizón –o tizón de Nadal– gardarase para esconxurar as treboadas do ano vindeiro. De acometer o trono, aconchegarase de novo ao lume, sempre aceso na casa labrega, acompañado dunhas pólas de loureiro bendicidos o Domingo de Ramos. Deixarase que o fume invada todas as estancias da casa, resolvendo a profilaxe interior. O fío de fume que fuxa pola cheminea tecerá un escudo protector sobre a edificación.

.
Tras sermos visitados polo Xan Fiz (noite do 24) e polo apalpador (noite do 31), acoden os Reis (noite do 5 de xaneiro). Interpretará a rapazada os cantares de Reis porta a porta, en troco do aguinaldo: Vinde, vinde rapaciños,/vinde todos a mirar/o nacemento do Neno/que o ten nos brazos súa Nai.

.
Conviden vostedes ao noso Xan Fiz, fáganlle un oco na súa abondosa mesa galega; coido que non hai mellor xeito de esconxurar a galgante crise (de valores).
.
Tamén, no Faro de Vigo (28-12-10).
.
.

27/12/10

BO ANINOVO!

.
..
.
No mato de Figueirido,
osma o demo asubiador,
deita andrómenas no ouvido
do paspán merecedor.
..

Calros Solla
.
.

24/12/10

BO NADAL!

.
.. .
Dende os cimos do outo Courel,
baixe o pródigo pandigueiro

pra pousar no teu fardel
un pucho de castañas asadas
e unha roda de filloas con mel.

.
Calros Solla
.
..
.

16/12/10

MORTE POR AMOR EN MEILIDE

.
.
.
.
Din os necrólogos que os galegos somos un pobo propenso ao suicidio. En 2009, quitáronse a vida tantos galegos como días levou o ano. A Coruña é a provincia onde se rexistra a taxa de actos autolíticos máis alta do Estado. Ende mal, no mundo, suicídase unha persoa cada corenta segundos. Os estudos arredor do suicidio en Galiza tenden a relacionar a privación voluntaria da vida coas condicións climatolóxicas do país, coa dispersión e o avellentamento da poboación e, hoxendía, coa crise. Eu intúo que debe haber algo máis. Cecais, haxa que ir pensando en substituír o manido dito de Castelao “O galego non protesta, emigra” por estoutro, “O galego non protesta, suicídase”.

Como se lerá a seguir, os anais de Cerdedo tamén gardan un episodio de suicidio, máis, para o particular, non se deben buscar as causas nas baixas presións atmosféricas, nin na recesión económica, senón no amor apaixonado e non correspondido, unha outra isóbara borrascosa.

Non desaproveito folganza ou vacación para me entregar ao revelador exercicio da escoita. Nesta longa ponte de decembro, en achándome ida por volta en Cerdedo, fun convidado a un gorentoso e farto xantar, digno da mellor dieta atlántica. Os alimentos esconxuran a morte. Na sobremesa, á calor da cociña de ferro, agasállaronme, a maiores, coa terríbel historia da muller que, tras desengano amoroso, decidiu pór remate aos seus días na terra. Disto hai máis de cincuenta anos.

Os veciños de Cerdedo deron testemuño daquel longo noivado. Unha rapariga de Meilide e un rapazolo de Limeres entregados cegamente ao cerimonial argallado polo deus Eros. Ambos os dous como lle gusta dicir ao pobo de boas familias. O ritual do noivado tradicional énos ben coñecido. Alén dos bailes e romaxes, o mozo, ao caer o sol, arrombado o labor cotiá, acudía á porta da moza e alí, na soleira, respectando as prescritas distancias, ían bosquexando o porvir, prometéndose eterna fidelidade.

Nun destes “amores de porta”, o mozo transmitiulle á namorada a súa intención de facer as Américas e, ao tempo, rogoulle que lle gardara ausencia. Tornaría con cartos e casarían. Na Galiza daquel tempo, emigrábase por necesidade, mais tamén por moda ou aborrecemento.

Aquel mozo prometera prolixa correspondencia, mais, alén mar, as cartas fóronse espazando cada vez máis: “Papeles son papeles, cartas son cartas; as palabras dos homes todas son falsas”.

De alí a uns anos, o mozo regresou a Limeres. A paixón arrefriara e os ollos viráranse cara a outra muller, máis nova. As visitas a Meilide mudaran en forzada e esporádica cortesía. A moza, desacougada, pediulle a alguén de confianza que lle fixese chegar unha carta ao tépedo amante na que o impelía a cumprir a palabra dada. O mozo, en resposta, camiñou a Meilide por derradeira vez para desenganar o seu xa esquecido amor.

“Non te namores, neniña, neniña non te namores; non te namores, neniña, das palabriñas dos homes”. A moza, alienada pola traizón, enguliu unha dose incerta de raticida. Foi abonda. Agonizou oito longos días. Os berros de dor amolegaban as pedras. Co rostro tinguido da cor do hábito do Ecce-Homo, entregou a súa alma ao Alén. O seu corpo repousa no cemiterio parroquial de San Xoán, malia que a Igrexa doutrora adoitaba non ter conmiseración cos suicidas.

Abesullo oportunamente nos vellos libros e rescato unha pasaxe de “O amor, as mulleres e a morte”, escolla de ensaios do filósofo alemán A. Schopenhauer (1788-1860): “Cando o amor afecciona un ser único, acada daquela tal intensidade, tal grao de paixón, que, se non pode ser satisfeito, perden o seu valor todos os bens do mundo e a mesma vida. É unha paixón dunha violencia sen igual quen non recúa ante sacrificio ningún e pode conducir á loucura ou ao suicidio”.

Casou aburadamente a nova parella e decidiu pór terra de por medio. O pobo xa ditara sentenza. A mala fada cruzou o mar canda eles. Segundo contan, ao pouco de se instalaren en Venezuela, morreu ela dunha doenza tan asoballadora coma inopinada e deveu tolo el, pois a visión perturbadora da envelenada aparecíaselle, acusadora, no fondo dos espellos.

Débolles recoñecer o meu arrepío, mais concordo cos que pensan que “o suicidio non é unha negación da vontade de vivir, senón unha forte afirmación desta” (D. Castrillo). Ao fío, na tumba de Virginia Woolf (1882-1941), nomeada escritora e suicida, pódese ler o esgrevio epitafio: “En contra túa voarei co meu corpo invencíbel e inamobíbel, oh, morte!”.

.

Tamén, no Faro de Vigo (16-12-10):

.

.

.

28/11/10

A TERRA DE MONTES, BÁLSAMO POÉTICO EN AMADO CARBALLO

.
..
.

Dedicado a Isabel Rei, compañeira do IGEC.

.
O poeta pontevedrés Luís Amado Carballo, afectado dunha grave doenza pulmonar, pasa o verán de 1926 en Soutelo de Montes, na procura do seu restablecemento. Seducido pola paisaxe aldeá, escribirá "O galo", poemario inspirado na outrora vizosa Terra de Montes.

.
.
“Luís Amado Carballo
1901-1927 atópase moi perto de nós. O seu pulso latexa con forza...”
. Deste xeito, o escritor cerdedense Otero Espasandín, coetáneo, principiaba o seu limiar a “O galo”, poemario póstumo do efémero poeta pontevedrés.
.
Amado Carballo naceu na vila do Lérez e, na mesma ribeira, arrebatóunolo a morte de xeito temperá, so a fasquía de bacilo de Koch. Poeta Amado, non foi o seu segundo apelido garante de lonxevidade, máis ben, de decotas do cedo.

.
Seguindo o consello dos galenos doutrora, peregrinaban os corpos magoados na procura das auras salutíferas. Os montañeses, cara aos areais –albas poubanas inmersas na nona ablución do mar de Marín–. Os pescos, cara á atmosfera destilada da montaña interior. Cerdedo e Soutelo, balnearios de seco, pousada e fonda dos que fiaban o seu restablecemento ao “cambio de aires”. Foi Amado Carballo o noso hóspede, romeiro do ampear a pleno pulmón, e a súa estadía pagouse ao contado, con moeda cuñada na ceca dos “ollos namorantes que gardan a lúa dentro”.

.
Xamais vinte e seis anos deron para tanto. Amado Carballo, foguete de sete estalos, lóstrego e trebón, chuchou a súa existencia a grandes bocaladas, enviando ao peito, convulsivamente, todo o fume do seu mancado vitalismo: “Este fondo mal que eu teño ninguén mo pode sandar; a miña alma no ensoño por vieiro iñorado vai.

.
Filosofía e Letras, mestre, xornalista, fundador da revista “Alborada”; prosista: “Maliaxe” (1922), “Os probes de Deus (1925); poeta orixinalísimo: “Proel (1925), “O galo (1928)... Hai quen precisaría tres vidas das de hoxe.

.
O Hilozoísmo, ou Imaxinismo, corrente de vangarda que el inaugurará para a literatura universal, cínguese como luva á visión que a galeguidade lle dispensa á natureza irmá. O animismo celta, elevado ao grao de liturxia polas comunidades priscilianistas, destílase pedralume nos seus versos. Todo neles é céltica prosopopea: “chora o ceo estremecido, do gris inverno amaiado / O vento anda espenuxado ouveando como un can / Os verdes campos sensuais fuman o opio do día / Con arelanzas de lobo o vento abanea as portas / A Lúa é velliña, de brancos cabelos, de enrugas de ouro e de olliños cegos / No dondo colo do vento quedous’a choiva durmida”.

.
Depáranos o testamento poético de Amado Carballo (Letras Galegas, 1982) acendido louvor da entrañábel paisaxe labrega, hogano prostituída. Cántalles o poeta á ponte e mais ao río, e eu escoito fungar o Lérez, enfiando o arco de Valoutas: “Para camiñar polo mundo abrázanse ponte e río...”. Componlle rimas ao cruceiro, e eu dexergo, estantíos, o de Santo Antonio, o de Vichocuntín, o de Quireza...: “O xesto monacal da pedra benzoa o acougo da aldea”. Ármalle coplas ao gaiteiro e, ao lonxe, ecoa o silabario de Avelino de Soutelo: “No seu xemer leva a gaita afogado un corazón”. Bótalle unha ao muíño, e eu moio de mestura nos da Cavadosa, no do pozo Fumeghas, no das Raposeiras de Meilide...: “Chouta no muíño, tolo remuíño das ágoas ferventes, a escuma alboral”.

.
E souto atafegado a súa castiñeira e apaño, ourizo regañón, o “Canto de arada”, aturuxo do galo campante, himno
non haberá mellor do lar de Forcarei:
.
Xa saíu a Lúa choca

levando o fato dos pitos

enriba de Pardesoa.

Encol da Terra de Montes

funga o Sol como unha abella

deixando vinchas de mel

escoando polas leiras.

O vento cego relouca,

viúvo de clocheles e árbores,

no casal de Vilapouca.

.

O noso Otero Espasandín, conmovido polo osmar da gadaña en cas do poeta enfermo, escribe: El agardaba vivir nunha escola de montaña –quizais polo outo Paraño– onde se reporía da sáude perdida na bretemosa beiramar.

.

Reclamamos o teu cadáver, meu mozo eterno. Non te salvaron as nosas xistras e carazos, os nosos solpores ensanguentados, as nosas esgrevías invernías, os nosos esmechantes veráns, mais a túa alma delóirase recachada no laxedo das eiras comunais, no pasteiro bicado polo orballo, nos altares laicos do “petrucio” Candán; na nosa memoria, nas nosas relecturas, até que nos chegue, tamén, a hora.

.
Tamén, no Faro de Vigo (28-11-2010).
.
.