ALEGRÍA PARA OS MEUS DENTES (Faro de Vigo, 7-6-2015)

.
.
.

.

"O dente de leite" (ilustración de ANA SANTISO)

.

.
.

Hai uns días, o profesor e escritor Séchu Sende, coordinador do Equipo de Normalización Lingüística do IES Marco do Camballón (Vila de Cruces), púxose en contacto para solicitar a miña colaboración nun dos moitos proxectos culturais que o activísimo Club da Lingua leva a cabo coa axuda do seu alumnado:

“Estamos a gravar a xente maior do concello, pedímoslles que volvan á infancia e que nos digan que facían cando lles caía un dente de leite. Estannos chegando os vídeos elaborados polos alumnos e, de entrada, a nosa intención é editar un pequeno documentario cos testemuños recadados, que nos remontan a un tempo anterior á aparición do costume foráneo do rato Pérez. Antigamente, botábase o dente caído na borralla, no lume, enterrábase ou se chimpaba por riba do tellado... Gustaríanos abrir e pechar o vídeo con algunhas palabras túas sobre o tema. A nosa intención, despois, é levar este documentario ás escolas da zona e facer por recuperar, ou actualizar, os nosos ritos tradicionais. Aquí, por exemplo, guindábase o dente ao lume e dicíase: “Toma lumiño este dentiño para que o novo naza máis dereitiño””.    

            Antes dentes ca parentes, porén, considerando a tarefa moi oportuna e necesaria, non dubidei en sumar o meu granciño de area. Velaquí o meu tributo co que saúdo os amigos do IES Marco do Camballón e co que os animo a seguir traballando no enxalce da nosa cultura. A ilustradora Ana Santiso, aveciñada en Cerdedo, tamén se adhire, agasallándonos cunha das súas marabillosas ilustracións. Posuíndo abondosa ritualidade de noso, ben está promocionar o que é dun, deixando que o roedor Pérez (andrómena do xesuíta Luis Coloma) siga ripando nos dentes da realeza. Mil primaveras máis!

A ciencia do pobo distingue tres tipos de dentes: trinchantes (8), ghillos (4) e pisóns (20); ou o que é o mesmo: incisivos (os de diante, os da fronte, os do lume), cairos, cabeiros, caíños, canteiros ou queiros (caninos), e mais molares (queixais).

            O individuo que os conserva todos garda na boca 32 pezas, 36 se lle saíron as moas do xuízo (ou do siso), vestixio da nosa primitiva dieta carnívora ou reminiscencia do sentidiño da humanidade prehistórica, virtude en franca decadencia.

            A campá é unha vella cun só dente, o muíño, un bazuncho que só mastiga empregando as moas, e o allo, un bulbo ao que, cos dentes, lle papamos os dentes. Ten bo dente a persoa que come moito e de todo. Dise do galdrumeiro que ten dentes de frade ou tamén, o diaño no dente. Aquel que engole come a dente. Aquel que come e farta déixao polo dente.

            Mudaron os tempos. Quen máis quen menos loce tras os beizos próteses ou aparellos correctores (óese brackets). Os sachos, angazos, dentellos, chantos ou chavellos, acabalados ou fincados coma pedrafitas na chaira das enxivas, son hoxe carautas do pasado. Pola contra, os pequeneiros son dentes de rato. Cara sen dentes fai os mortos viventes. Dentes rareiros, homes mentireiros.

            Son mestre, non falo entre dentes cando digo que, ás veces, rínchanme ou tóranseme os dentes ao riscar o encerado co xiz. Mestres ou non, a todos nos castanexan os dentes (o triquetraque) cando agoamos co frío. De calquera xeito, por moita friaxe que veña, polo San Vicente perde o inverno un dente.

            O cativiño inquedo e chorón pode que “estea cos dentes” ou que “botase os dentes” e estes son “os do leite” (ou “mamotes”), porque agroman e medran upados co formigo da nai. O neno, aos seis meses asenta e aos sete endenta. Ao pouco, os leitóns son substituídos pola dentición definitiva. Malia o dente que non deixa semente.

            Non che me van caer os dentes por escribirvos estas liñas, porén, estou do computador até a moa do cabo ou, o que é o mesmo, téñoo debaixo dunha moa.

            De orella a orella regaño o dente, non para trabar, senón para sorrir coma un inxel emoticono. Daquela, rime o dente. E dou coa lingua nos dentes para falar, para felicitarvos pola fermosa iniciativa.

            Os ditos e costumes recollidos no voso traballo teñen o valor do ouro, o prezado metal que exhibían os nosos avós, bisavós e tataravós, para matar unha falta ou, en habendo posíbeis, todas (“Tenche na boca o Banco de España”).

Permitídeme que faga a miña humilde achega ao voso tesouro. En Cerdedo, os dentes de leite, desprendidos do seu nacedoiro, ou ben se gardaban gardadiños (nunha saquetiña, nun frasco, nunha caixa de mistos...), ou ben se guindaban por riba do paraño ou da cambota do forno.

            Entre os meus amuletos, moito chama a atención unha pequena redoma de pílulas “Bayer” ateigada das pezas dunha primeira dentadura, unha dentame de leite completa. Descoñezo a sorte do seu dono, pero si a motivación da nai ou da avoa que os recadou.

            Os dentes de leite, ciscados ao chou, non lles pasan desapercibidos ás bruxas galgantes. De os atoparen, móennos nas súas aceas e coa fariña confeccionan apócemas e bebedizos, e non para cousa boa. O pícaro, cuxos dentiños fican en poder do bruxedo, enferma do mal do anghinido. Se o dente o peteira unha galiña, o novo nace torto. Se a pita o engole, o que está de vir non vén.

            Abril frío e fornos quentes, alegría para os meus dentes. Ben certo, a opción do forno tampouco é mala, pois é sabido que na capeliña onde se coce o pan noso de cada de día, as servas de Satán non ousan remexer, pois, de o faceren, axiña se acabarían transformando en borralla. Tiro este dente por riba do forno para que veña dereito outro novo.

En Quireza (Cerdedo) tamén se lle reza á santa Apolonia (a santa desdentada) cando un adoece co mal de dentes: Rógoche, santa Pelonia, que non me doia dente nin moa.

            Como sempre vai a lingua para onde doe a moa, moito conviría andarlles cos dentes aos que denigran o noso idioma, mais, somos de natural pacífico. Así e todo, loitaremos polo noso con unllas e dentes e acabarano pagando dente por dente. O que non pode, cos dentes acode. Non o esquezades, a raposa muda de dentes, pero non de mentes. Só de pensalo, póñome a facer chatolas cos dentes. Ben certo é que, aínda que os teñamos entre dentes, non nos chegan para un dente.

            Non son xurafaz desdentado e, aínda que o fose, debemos acostumarnos a lavar os dentes (lavar a boca) despois de cada comida, para que non acaben insinuando que se lle dá pan a quen non ten dentes.

            Desexo que o meu limiar sexa do voso agrado, que non digades que o fixo un can cos dentes; que, cando o leades, non vos estale unha castaña nos dentes, aínda que, segundo a lei vella, a cabalo regalado non se lle mira o dente. Para que logo rexoubedes que son tan lacazán coma as moas de riba.

            Agradézovos que me deixarades participar nesta vosa angueira. Tamén vos desexo longa vida e farturenta (que o gañedes cos dentes para comelo coas enxivas), e por tal, emprego un acaído esconxuro: Dente fóra, cagallón na cova.

.

.

.

HERDEIROS DUN TESTAMENTO ESCRITO NAS PEDRAS

.
.
.

 .

.
.
.

QUEN É O CAPITÁN GOSENDE? ( e II ) - Faro de Vigo (31-5-2015)

.
.
.

.

O pazo das Raposeiras no ano 2002.

.
.

.

O pazo das Raposeiras no ano 2012.

.
.

.

O pazo das Raposeiras na actualidade.

.
.

.

Doela brasonada do capitán Gosende.

.
.

O capitán Alonso de Gosende e Quinteiro, que establece o vínculo familiar nas Raposeiras (Meilide), é o tataravó do Padre Sarmento: “Este capitán Gosende é Alonso de Gosende, capitán das milicias de Montes, o que as conduciu á Coruña, cando veu sobre ela o Dracke [...] Este capitán Gosende e a súa muller María (Núñez?) [...] foran pais do meu bisavó Alonso de Gosende e os meus terceiros avós”.

Alonso de Gosende e Quinteiro ordena a construción do pazo das Raposeiras (a casa matriz), no que residirá xunta a súa muller, María Núñez. Asemade, o seu irmán, Xoán de Gosende e Quinteiro manda edificar o pazo e capela de Cavenca, aveciñándose, canda súa primeira muller, nesta aldea. Tras enviuvar, casa en segundas nupcias coa compostelá María de Castro, ascendente de Rosalía de Castro. Os veciños denominan o pazo de Cavenca “a casa de Rosalía de Castro”, argüindo que a egrexia poeta naceu ou viviu na antiga residencia dos seus parentes cerdedenses, os Gosende.

Após o falecemento de Alonso de Gosende, a súa viúva dispón construír a casa anexa (ao leste da matriz), para legarlle a vincular ao seu fillo Alonso de Gosende e Núñez (bisavó de Sarmento). Ambas as dúas construcións uníronse cun portal arcado en cuxa doela mestra se labrou o escudo familiar.

Alonso de Gosende e Núñez casou con María Lourenzo, irmá do crego Pedro Lourenzo, fundador da capela do Loreto, padroeira de Meilide (ano 1734, segundo lemos nunha inscrición da parede norte). Da unión xorde María de Gosende e Lourenzo (avoa de Sarmento) que casará con Alonso García de Ceraxe, natural de Augasantas (Cotobade). O matrimonio concibe, entre outros, a Alonso García de Ceraxe Gosende e Lourenzo que, á súa vez, contraerá matrimonio con Clara de Balboa e Sarmento, oriúnda de Samos. O 9 de marzo de 1695, vén ao mundo, no pazo das Raposeiras, o seu cuarto fillo: Pedro Xosé García de Ceraxe Gosende e Lourenzo Balboa e Sarmento (o Padre Sarmento).

Afastándonos de todo dogmatismo, sigo defendendo o que xa intuíra e avanzara en “Cerdedo na obra do Padre Sarmento” (2002): “Este fillo de Cerdedo, persoeiro insigne da Europa ilustrada, xamais esqueceu de onde era nin de quen viña sendo, xamais esqueceu a súa orixe galega e cerdedense” (páx. 17).

A inexistencia da partida bautismal en Vilafranca do Bierzo e as oportunísimas pescudas do profesor da Universidade da La Laguna José Santos Puerto (“Martín Sarmiento, natural de San Juan de Cerdedo”, Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educación, nº 12, ano 2008) confirman a natureza cerdedense do ilustre beneditino: “Que Sarmiento era natural de San Juan de Cerecedo (Zercedo, Zerecedo) aparece en la documentación del monasterio de San Martín de Madrid, a donde llegó por primera vez el 18 de mayo de 1710 con la intención de tomar el hábito benedictino. Como la toma de hábito era una decisión que debía acordarse en consejo, al día siguiente el abad de San Martín, Juan Bautista Lardito, convocó a los monjes que formaban parte del consejo. En el libro de actas quedó anotada la decisión tomada el 19 de mayo de 1710: “En dicho consejo su Rvma. propuso para el hábito de monje de este dicho monasterio a D. Pedro García, natural de San Juan de Zercedo en el reino de Galicia...” [...] En el libro de San Martín no hay referencias que relacionen a Sarmiento con El Bierzo. Lo que sí advertimos, es que un año después de la toma de hábito y en el acta de un acontecimiento fundamental para un monje, como es el examen que da paso a la profesión, nuevamente se dice que Sarmiento es natural de San Juan de Zerecedo, en Galicia”.

Reproducindo a esclarecedora descrición facilitada en 1745 polo propio Sarmento: “A casa da aldea das Raposeiras componse de tres, e vellas, unha grande no medio e outras dúas casas colaterais. A do medio ten unha xanela na sala, que mira dereita a igrexa de Cerdedo, case ao rumbo de noroeste”.

A casa matriz (“a do medio”), que data de finais do século XVI, abrangue unha superficie duns 70 m². Cara ao leste, atópase a segunda das vivendas, de comezos do século XVII (superficie habitábel: uns 100 m²). No principiar do século XX, ambas as dúas construcións aínda se unían polo devandito portal brasonado, conforme se aprecia na recreación de Agostiño Portela Paz.

A mediados do século XVII, levantouse (cara ao sur) a terceira das construcións (superficie habitábel: uns 50 m²). In situ, a tipoloxía construtiva permite distinguir, no conxunto pacego, as estruturas orixinais dos engadidos.

O panel informativo, chantado polo Concello no camiño de acceso, omite, inexplicabelmente, a posibilidade de que o Padre Sarmento nacese naquel lugar.

O catálogo do patrimonio cultural de Cerdedo (PXOM, 2014) oculta a relevancia histórica da casa matriz (cuxa cuberta veu abaixo hai dous invernos) e nos mapas alusivos, identifícase erroneamente o pazo das Raposeiras. Nin saben nin queren saber.

Dende hai máis dunha década, os actuais donos do pazo das Raposeiras, aveciñados en Asturias, veñen manifestando con reiteración o seu desexo de converter en ben público as súas propiedades nas Raposeiras. En troco, apenas solicitan unha inxel inscrición, agradecido recordatorio de seus pais, os benqueridos e lembrados Gumersinda e Vitorino, e, unha vez rehabilitado o inmóbel, o seu emprego exclusivo para a promoción da cultura galega en xeral e cerdedense en particular (museo ou aula de interpretación). Neste senso, agradézolles de corazón as mostras de agarimo que, ao longo destes anos, me teñen dispensado.

Hai uns meses (verán de 2014), e polo mesmo motivo, os posesores do pazo dos Gosende entrevistáronse co rexedor local, obtendo como resposta a frialdade do desinterese. Na prensa de Pontevedra (20-12-2012), nun irreflexivo desaforo, a alcaldía cualificara as ruínas da casa grande das Raposeiras como “pésima palleira”. A sibilina autoridade, que ancheou e rebautizou a costa de Meilide co pomposo nome de Avenida do Padre Sarmento, consente, ao mesmo tempo, a derruba das paredes que o viron nacer, un edificio de indiscutíbel valor histórico para Cerdedo.

A maiores, os descendentes de Gumersinda e Vitorino desexarían que o escudo dos Gosende tornase a Cerdedo. De non ser posíbel reconstruír o arco orixinal, a doela brasonada dignificaría a colección do rimbombante e paupérrimo Museo da Pedra.

O 30 de decembro de 2014, unha delegación do colectivo Capitán Gosende entrevistouse co director do Museo de Pontevedra no seu despacho da vila do Lérez. Transmitímoslle a nosa preocupación polo estado de conservación do pazo das Raposeiras, a vontade dos propietarios de legarllo ao pobo e a abulia do Goberno cerdedense. Manifestámoslle, así mesmo, o desexo de fotografar o escudo que, custodiado de primeiras nas ruínas de San Domingos, leva máis dunha década lonxe da vista da xente (ao parecer, embalado nalgún almacén). O director da institución museística limitouse a trasladarnos o seu pesar persoal e a súa incapacidade institucional. Mágoa do Museo de Pontevedra, convertido nun tentáculo do caciquismo cefalópodo da provincia.

Como xa expuxen no “Inventario xeral da freguesía de Cerdedo” (2002), as operacións de compra (fálase de cinco pesos daquel tempo) e traslado do brasón resolvéronse a finais dos anos vinte do pasado século, axilizadas polas componendas dalgún preboste. Recepcionouna Xosé Millán, membro da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra.

 Abafados por tanta ineptitude, un empresario da hostalaría local decidiu hai uns meses enfeitar o seu establecemento cunha reprodución en pedra a tamaño real (45x35 cm) das armas de Gosende. Alí reina dende aquelas o escudo para quen se queira reconciliar co noso glorioso pasado. Agardo que estes artigos vallan para satisfacer a curiosidade (ou inducida ignorancia) dos que, á vista do símbolo do que nós tanto nos honramos, preguntan: “E quen é o Capitán Gosende?”.

.

.

.

Presentación en Pontevedra do libro "EL HUMO DEL DIABLO" de FERNANDO SALGADO

.
.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.
. 

CAPITÁN GOSENDE DESCOBRE DOUS PETRÓGLIFOS EN PEDRE (CERDEDO)

.
.
.

.
.

 

.

.

 

.

.

.

O domingo 3 de maio, o colectivo Capitán Gosende deu cun novo gravado rupestre no concello de Cerdedo. O petróglifo, non catalogado, foi labrado na parte superior dun bolo granítico situado nas proximidades do lugar coñecido como Outeiro da Corva (denominación: “Petróglifo do Outeiro da Corva I”), no monte comunal de Pedre (coordenadas.- X: 546.729; Y: 4.707.684; alt. 540 m).

O gravado componse de 6 coviñas ou cazoletas, unha delas contida nun círculo. O conxunto presenta un avanzado grao de deterioro por mor dos axentes erosivos. A inscultura localízase a uns 400 m ao sudoeste da Laxa das Filloeiras (petróglifo descuberto por Capitán Gosende no ano 2012) e a uns 800 m ao sueste das primeiras casas de Pedre (O Salgueiro). Entre o O Salgueiro (N) e a Laxa das Filloeiras (S), Fomento proxecta abrir unha trincheira de máis dun quilómetro de longo (leste-oeste) e uns 80 m de ancho, infraestrutura da liña ferroviaria do AVE.

O domingo 10 de maio, a tropa dos Gosende bateu con outro petróglifo (2 coviñas), riscado na parte superior dun bolo granítico, situado a uns 25 m cara ao nordés do anterior (denominación: “Petróglifo do Outeiro da Corva II”; coordenadas.- X: 546.754; Y: 4.707.693).

 A día de hoxe (10-5-2015), o número de gravados rupestres localizados en Cerdedo ascende a vinte e catro. Doce dos vinte e catro petróglifos foron descubertos polos exploradores de Capitán Gosende.

.

.

.