ROSALÍA DE CASTRO, DE CERDEDO (e II)

.
.
.

.

Aldea de Cavenca (Cerdedo)

.
.

.

Campaíña litúrxica (séc. XVI)

.
.

.

Pía bautismal da capela do San Salvador (en paradoiro descoñecido)

.
.

Pola banda da primoxenitura, Alonso de Gosende e Quinteiro casará con María Núñez, tendo, entre outros, a Alonso de Gosende e Núñez (bisavó de Sarmiento e 4º Capitán Gosende). Alonso de Gosende e Núñez casará con María Lourenzo, enxendrando, entre outros, a María de Gosende e Lourenzo (avoa de Sarmiento). María de Gosende casará con Alonso García de Ceraxe, natural de Augasantas (descendente de Pedro Madruga ou, seguindo a tese de Philippot, de Cristovo Colón), tendo, entre outros, a Alonso García de Ceraxe Gosende e Lourenzo (pai do Padre Sarmento). Alonso García de Ceraxe casará con Clara de Balboa e Sarmento, natural de Samos. O seu cuarto fillo, Pedro Xosé García de Ceraxe Balboa e Sarmento (o Padre Sarmento), virá ao mundo no pazo das Raposeiras o 9 de marzo de 1695. En ausencia de documentos que certifiquen a súa nacenza en Vilafranca do Bierzo, acollémonos ás evidencias do profesor Santos Puerto (“Martín Sarmiento, natural de San Juan de Cerdedo”, Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educación, 2008).

Tras a fronde xenealóxica, albiscamos de novo a aldea de Cavenca. Cavenca (a semellanza de “caivanca”, “cavianca” ou “covanca”) é un orotopónimo derivado do latín cavus “oco, depresión” (débese, daquela, grafar con uve). O chamadeiro salienta o pronunciado desnivel do terreo: lombas montesas, cinguidas no fondal pola reconca do río do Seixo. Resultado dun arduo labor de achanzamento, a humanidade alí instalada foille gañando a batalla á orografía e, daquel cavorco, fixo hóspito relanzo. Cavenca é un topónimo escaso. No ámbito portugalego, só se rexistran catro lugares con esta denominación: un, en terras galegas (o noso) e tres, en terras de Portugal (Monçao e Viana do Castelo).   

Na capeliña, hoxe alleada do antigo pazo, venérase unha imaxe do Salvador, padroeiro do lugar (óese: san Salvador). Cómpre advertir que o Salvador de Cavenca non é o san Salvador de Horta, o milagreiro frade franciscano, nado en 1520 en Santa Coloma de Farnés (Girona), senón un dos heterónimos de Cristo, o Salvador. Con certeza, amais da Virxe do Rosario, os Gosende tamén se encomendaron ao fillo do deus cristián para escorrentar da Galiza os corsarios da “pérfida Albión”.

A talla orixinal do Salvador perdeuse comesta pola traza. A actual, pequeneira e de cores rechamantes, semella Fu Manchú, o personaxe creado por Sax Rohmer. O Salvador de inverno festéxase o 3º domingo de xaneiro, o de verán, o 6 de agosto. As imaxes do Padre Eterno e da santa Rosa son coetáneas á fundación do templo.

A capela de Cavenca foi reformada no principiar do século XVIII. O canteiro ao que lle encomendou a obra labrou na parede sur sinatura e data: “Ano de 1710. Juan d’Arén”. Na remodelación, integrouse nalgún dos muros unha ara votiva na honra dos Lares Viales (deidades indíxenas dos camiños) que, con anterioridade e a xuízo de Bouza Brei (1939), servira de soporte ao altar maior.

Ao respecto do altar pagán, a antigüidade e relevancia da verea que atravesa o lugar de Cavenca xa fora salientada no Inventario xeral da freguesía de Cerdedo (2002), baseándome na lectura de Los caminos medievales de Galicia (Ferreira Priegue, E., 1988): La Tierra de Montes [...] De Pontevedra a la tierra de Orcellón. El camino salía de Pontevedra por Moldes, Mourente y Pazo, de donde partía una desviación a Xeve cruzando el Lérez en Ponte Bora, y seguía por Couto, Calvelo y Cal, llegando a S. Pedro de Tenorio, donde hubo un castillo. Reconstruyendo el itinerario a partir del camino real, podemos afirmar que pasaba por Santiago de Viascón, seguía a S. Jorge de Sacos, Dorna, Pedre, donde hay un hermoso puente de piedra que puede muy bien ser medieval, Vichocuntín, Cerdedo, Meilide, Carballás, S. Miguel de Presqueira...

É dicir, dende Cerdedo pola Torrente abaixo deica a ponte de Santo Antonio. Dende alí até Cavenca, atravesando o lugar da Revolta. Dende Cavenca a Meilide polo camiño do Rapenlo abaixo, e polo camiño dos Portamuíños arriba até o poboado das Raposeiras. Dende As Raposeiras até o Campo pola costa do Ladrillo. Dende o Campo até Portocelos. Á altura da vella forxa, até o alto do monte pola costa de Carballás.

A capela suma ao seu tesouro unha campaíña litúrxica de bronce fundido (dim.: 10’5 cm x 6’8 cm) e vaso decorado, en cuxo pé se le a inscrición: “Me fecit Iohannes Afine Aº 1554” (“Fíxome Xoán Afine, no ano 1554”). Tanxíase no intre en que, previo á comuñón, o crego procedía á elevación da hostia. O pobo denomina este ritual “tocar a santos”.

Xoán Afine é o alcume do artesán flamengo Joannes van den Eynde que posuía obradoiro na cidade belga de Malinas (campaíñas de Malinas (Mechelen)). Naquela altura, os Países Baixos estaban baixo o dominio da coroa española. Pezas semellantes (e do mesmo fundidor) podémolas admirar no Museo Provincial de Lugo, no Museo de las Ferias (Medina del Campo-Valladolid), no Museo Santa Clara (Zafra-Badaxoz), no Museo da Catedral de Compostela (consérvanse dúas, unha moi semellante á de Cavenca)...

A sineta considérase contemporánea á fundación da capela (Gran Enciclopedia Gallega, 1974). Pode ser, xa que, consonte lemos na web do Museo de las Ferias: El éxito del modelo es indiscutible y prueba de ello es que, a partir de ejemplares importados, se realizaron moldes con los que obtener copias absolutamente idénticas. Daquela, a data “1554” pode ser a do modelo orixinal.

Enfrascados no inventario patrimonial de Cavenca, non debemos esquecer unha pía de rudeza prerrománica (dim.: 1m x 88 cm) que, identificada como a bautismal da capela (Bouza Brei, 1939), permaneceu durante décadas ao pé do camiño. Escachada por un tractor, hoxe atópase en paradoiro descoñecido. Sen desmerecer a capela do Grande Hospital Real e conforme a tradición, coa auga bieita da pía extraviada déuselle á pequecha o nome de María Rosalía Rita.

Do pazo de Cavenca, reconvertido supostamente en casa reitoral, retiráronse dúas “copas da quina”, recipientes confeccionados coa madeira deste vexetal menciñeiro (Cinchona officinalis). A quina é un medicamento febrífugo, tónico e antiséptico. As copas da quina (ou cando menos, a madeira), vindas de exóticas terras (do Brasil amazónico), seica eran propiedade do crego Xosé Martínez Vioxo, proxenitor de Rosalía e, asemade, reitor de Cavenca. O abade mandáraas vir de alén mar para aliviar os seus males. Ao parecer, home xeneroso, tamén llelas emprestaba a fregueses e veciños cando as precisaban. Para que obrasen remedio, cumpría enchelas de auga. Ao pouco, o líquido impregnábase das virtudes do seu receptáculo e estaba listo para ser inxerido.

Así mesmo, e para rematar, o pobo asegura que a nena Rosalía usou a campaíña de Cavenca como axóuxere, o primeiro xoguete dunha cativa “de padres incógnitos” que acabaría pondo a lingua galega e a Galiza no cume da literatura universal.

Todas as lendas son bípedes e adoitan asentar un dos seus esteos no xabre da realidade. Se eu lles dixese que no inverno de 1986 a berlina blindada da familia real española accedeu en reiteradas ocasións ao rueiro de Cavenca, creríanmo? Pois, asegúrolles que foi verdade, aínda que esta é outra historia.

Que o concello de Cerdedo segue gobernado polo partido da Gürtel tampouco é conto.

Faro de Vigo-Terra de Montes (22-3-2015).

.

.

.