.
.
O
pasado domingo, oito de setembro, o colectivo Capitán Gosende percorreu a
xeografía de Pedre co obxectivo de vertebrar nun itinerario cultural os activos
patrimoniais presentes nesta parroquia cerdedense.
Elaborada a rota de camiñada e aloxada no sitio
“Wikiloc”, o recurso ofreceralles aos nosos visitantes a posibilidade de
descubrir os moitos tesouros que agocha este territorio, os máis deles
descoñecidos ou condenados ao ostracismo.
.
.
.
.
Capitán Gosende proxecta, na medida
das súas posibilidades, ir fornecendo a Web dun abano de roteiros cos que
salientar e promocionar o acervo histórico-artístico do concello de Cerdedo,
procurando, deste xeito, paliar o atávico baleiro informativo e satisfacer a
demanda dos que seguen de perto o noso labor.
A longa paseata (14 quilómetros de
dificultade media/baixa) permitiu, asemade, comprobar o estado de conservación
dos elementos seleccionados, así como a viabilidade dos camiños de acceso.
Cómpre lembrar que unha boa parte destes elementos, localizados en predios
montesíos, foron descubertos, acondicionados e valorizados polo colectivo
Capitán Gosende ao longo deste ano e medio de existencia.
Decidimos, para o denominado
“Roteiro polo Pedre milenario”, escoller como punto de partida a propia aldea
de Pedre, onde o visitante se pode recrear contemplando o conxunto monumental
formado pola igrexa parroquial (e camposanto anexo), o peto de ánimas, os cruceiros e, a
maiores, os eirados comunais (Eira Ghrande mais eira do Pallal), arredor dos
cales se dispuxeron doce hórreos. Da ducia de canastros, unha construción
estrutúrase en cinco claros (inscrición: 1899-J. B. F.), outra en tres e dez artéllanse en dous claros. Os
seus balaústres talláronse ben en pedra ben en madeira. Os hórreos de Pedre prescinden de cruces e lampións.
.
.
.
.
.jpg)
.
.
.jpg)
.
O antropotopónimo “Pedre” remítenos
a un antigo posesor ((villa) Petri “o
eido de Pedro”). Este Pedro medieval ben puidera ser o célebre arquitecto
Petrus Petri (Pedro, o fillo de Pedro) que, amais da ponte sobre o Lérez, lle
legou á aldea o seu chamadeiro. Segundo Rodríguez Fraíz, Petrus Petri é o
primeiro mestre canteiro do que se teñen novas en Terra de Montes.
A feitura do actual templo parroquial, baixo a
advocación de Santo Estevo, remóntase aos séculos XVI ou XVII. Non obstante, no
seu interior gárdanse dous fragmentos escultóricos tallados en mediorrelevo,
representando a adoración dos Magos e a crucifixión. Senllas pezas deberon
formar parte da arquitectura orixinal (friso do altar), datábel na Baixa Idade
Media (sécs. XV ou XVI).
.
.
.
.
.
.
.
.
.
A maiores, a parroquial de Pedre conserva un
policromado retablo barroco no altar maior (baixo bóveda artesoada de pedra), dúas
pías de batear, unhas trece tallas (a Virxe das Neves, o san Bieito, a
Candeloria, a santa Lucía, A Virxe do Carme, as Dores, o Sagrado Corazón, o
santo Antonio, o san Gregorio, o santo Estevo (padroeiro), a santa Bárbara, o
san Roque e un Cristo articulado). Na plataforma do coro, reina un curioso
mecanismo de reloxaría (o reloxo da igrexa) que data do ano 1880.
.
.
.
.
O peto de ánimas, ao pé da estrada,
é obra dun canteiro local, Manuel de Pedre, persoeiro do século XIX, alcumado o Zoqueiro de Pedre. A peza seica foi
labrada no ano 1875. No fornelo, represéntase a Virxe do Carme intercedendo
polas ánimas. Segundo Filgueira Valverde, para retratar as almiñas do
Purgatorio, o noso pedreiro inspirouse nas facianas dos seus veciños.
.
.
.
.
.
.
Abandonamos o rueiro de Pedre e, encarreirados
pola verea que baixa cara ao río (uns 800 m), chegamos á Pontapedre, unha
maxestosa ponte medieval (tres arcos disimilares de perfil lixeiramente
apuntado) que elude con probada solvencia as procelosas augas do Lérez.
.
.
.JPG)
.
.JPG)
.
.
.
.
En maio de 2013, o colectivo Capitán
Gosende realizou no lugar labores de limpeza e acondicionamento, amais de
fincar nas proximidades un panel informativo. Velaquí o texto:
“A Pontapedre é unha construción medieval que
data, probabelmente, dos séculos XII ou XIII. Atribúeselle a súa edificación ao
ponteiro Petrus Petri, egrexio canteiro quen o pobo considera proxenitor do
mestre Mateo. A Pontapedre comunica as aldeas de Pedre e O Serrapio, salvando o
curso do río Lérez que, corrente arriba, recibe a xenerosa achega do río de
Quireza. No antigo ‒como
ben o constatou o Padre Sarmento (1745)‒, os peregrinos empregaban este vieiro, de feitura romana,
para dirixirse a Compostela.
A Pontapedre foi escenario do suicidio da moza
Rosa Neto (Rosiña de Pedre) que,
acurralada polos franceses (22-3-1809), preferiu entregar a súa vida ás
procelosas augas antes ca ser deshonrada pola soldadesca. Así mesmo, na ponte
de Pedre, aínda que desposuída da cruz, se celebra o ritual do enxembramento
(bautismo prenatal) e os camiñantes padecen as aduanadas do demo burleiro que
adoito se manifesta transformado nun solícito cabalo.
O conxunto arquitectónico da Pontapedre (ponte
e muíño) viuse vulnerado no ano 1986 (ou 87). Ameazados os predios ribeiráns
polo proxectado encoro de Dorna (Cotobade), o muíño de Sieiro (de catro moas)
foi vendido e trasladado a Codeseda (A Estrada) en troco dunhas 300.000
pesetas”.
.
.
.
.
.
.
Deixamos atrás a Pontapedre e avanzamos a
contracorrente pola ourela dereita do río. As veigas polas que transitamos
noméanse Insuas, posto que alí, onde o río Quireza amece no Lérez, o leito
fluvial se eleva formando un illote, bifurcando a corrente. A uns 200 m da
ponte e á nosa esquerda érguese o outeiriño nomeado Coto das Insuas.
.
.
.
.
Cómpre ascender pola lomba leste do Coto das
Insuas para dar co seguinte dos nosos obxectivos: o Xacente do Coto das Insuas.
É o Xacente un pétreo antropomorfo, é dicir, unha pedra de aparencia humana.
Resultado do labor conxunto da natureza e do home, a laxa semella unha persoa
deitada (un dormente ou un defunto). Dada a súa localización, orientada cara ao
nacente, de face ao cruzamento dos ríos, a aba pedrosa presenta as trazas dun
santuario rupestre prehistórico (quizais, da Idade do Bronce). Os tres signos
cruciformes riscados na ruda figura pódense datar en época medieval.
.
.
.
.
O Xacente do Coto das Insuas foi descuberto
polo colectivo Capitán Gosende en febreiro de 2012. A propia asociación
encargouse de axeitar o lugar e, a maiores, engadiu o necesario panel
informativo.
.
.
.
.
Cumprida
a visita ao Coto das Insuas, dirixímonos á aldea do Serrapio empregando a
corredoira que cingue o outarelo, expedita recentemente.
O Serrapio é topónimo escuro. A súa opacidade
permite barallar diversas solucións. Serrapio pódese interpretar como un orotopónimo
derivado de “serra” (relanzo entre montañas); como hidrotopónimo, en referencia
aos ríos Lérez e Quireza e derivado da raíz prerromana *ser- (“auga que flúe”); ou mesmo haxiotopónimo, reminiscencia da
deidade pagá Serapis.
Xa no Serrapio contemplamos as construcións que
sobreviviron á derruba decretada polo proxecto de construción do encoro de
Dorna (retrotraémonos á decada dos oitenta do pasado século). A seguir,
atravesando o casarío, acadamos o cimo rochoso do San Lourenzo onde, no século
XVIII, se erixiu unha capela na honra do mártir cristián. O templo garda as
imaxes de san Lourenzo, san Roque, santa Lucía e a Virxe de Fátima.
A ascensión ao San Lourenzo acompáñase de dous
cruceiros, unha cruz e un pombal de feitura cilíndrica. Un busto de aparencia
castrexa culmina o pinche dunha das vivendas do quinteiro. Acaroada ao valo que
cingue o adral da capela, o camiñante atopará unha fonte de auga fresca coa que
saciar a primeira sede.
.
.
..JPG)
.
.
..JPG)
.
.
Volvemos sobre os nosos pasos e por estrada
asfaltada arredámonos do lugar do Serrapio, cruzando o río Quireza por unha
ponte de pedra construída no século XIX. Após un quilómetro e medio de sinuoso
asfalto, tomamos, á esquerda, un antigo camiño enlousado, hoxe moi estragado,
na dirección da aldea vella de Vichocuntín (400 m).
As ruínas do vello Vichocuntín foron
descubertas, axeitadas e postas en valor polo colectivo Capitán Gosende,
tarefas que se levaron a cabo durante o verán de 2013. A aldea vella de
Vichocuntín ofrécenos catro ou cinco casas (tres, dotadas de forno), un
canastro de catro claros, un muíño roulón e un pombal de planta cadrada.
.
.
.
.
.
.
.
.
Á entrada da aldea, Capitán Gosende chantou un
panel informativo. Velaquí unha sinopse do mesmo:
“A aldea vella de Vichocuntín (parroquia de
Pedre) abandonouse paulatinamente a partir da segunda metade do século XIX,
cadrando coa apertura da estrada de Ourense. Os seus moradores optaron daquela
por reinstalarse na ribeira do Lérez, ao pé da nova vía de comunicación...
Este enclave forestal ofrécenos de balde unha
aula da natureza e un museo de etnografía. A sigularidade destas ruínas (casas
de porte maxestoso, un hórreo, un muíño, un pombal...) e o seu intricado e
arroubador escenario vexetal esixen respecto e protección. Pregamos que se absteñan
de facer lume, botar lixo ou vulnerar de calquera xeito ora os pardiñeiros ora
os espécimes de flora e fauna que os habitan, pois, este lugar, prodixiosamente
preservado, foi descuberto para goce de todos...”.
.
.
.
.
Deixamos o vello Vichocuntín e, de novo por
asfalto, cruzamos con prudencia a N-541 para, empregando un vello camiño,
acceder (após uns 700 m) ao núcleo actual de Vichocuntín (A Vilanova). Aconséllase
facer provisión de auga na fonte da Caseta, situada ao pé da intersección.
Cómponse o novo Vichocuntín de cinco casas,
algunhas delas provistas de cumpridas e afagadoras solainas. Admiramos o
cruceiro e peto de ánimas, tallado no ano 1905, consonte se le (en castelán)
nunha lousa de mármore branco: “No ano de 1905, fíxose este cruceiro por orde de
Manuel Veciño, Xosé Sieiro; doazón de D. Domingos Sieiro”). Desandando,
cruzamos a ponte de pedra sobre o río Lérez, construída no ano 1852 (arco de
medio punto rebaixado), infraestrutura da antiga estrada de Ourense.
.
.
.
.
.
.
Avanzamos polo trazado da estrada de Ourense (á
beira do vial medran vizosas as arandeiras) e, un quilómetro despois, acadamos
o cruzamento coa estrada xeral que nos devolve á aldea de Pedre. Non obstante,
a uns 300 m da ponte de Vichocuntín, á dereita, unha corredoira convértese
xaora en alternativa apetecíbel.
Gañamos Pedre e, a uns 170 m, á altura dunha
fonte, collemos á esquerda para librar de novo a N-541, esta vez facendo uso
dun pasadeiro elevado que nos deixa na Aldea de Riba. Atravesamos o rueiro.
Unha nova colección de hórreos e a chamada Casa da Inquisición (séc. XVII)
entreteñen o noso avance en dirección á estación petroglífica da Laxa das
Filloeiras, localizada no monte comunal, no seo dunha repoboación de piñeiro.
Temos por diante un quilómetro e medio de asfalto e pista de terra.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
A Laxa
das Filloeiras componse de dous paneis: un bolo granítico no que se tallaron
cinco círculos concéntricos e 8 coviñas e, ao nivel do chan, unha laxa na que
se insculpiron, cando menos, 44 cazoletas de
singular feitío e tamaños diversos (de 23 a 4 cm de diámetro).
O gravado rupestre composto polos círculos
concéntricos e as coviñas foi redescuberto por Capitán Gosende en marzo de
2012, tras corenta anos de extravío. En xullo dese mesmo ano, mentres
acometiamos tarefas de limpeza e desbravamento no lugar, descubrimos o segundo
dos paneis: unha constelación de cazoletas que, por mor da súa morfoloxía,
decidimos bautizar co nome de Laxa das Filloeiras. Ambos os dous petroglifos,
formantes do santuario rupestre que os aldeáns coñecen por Os Castelos, teñen
unha antigüidade duns 4.000 anos.
Naquel verán de 2012, Capitán Gosende, en
prevención de incendios, rozou arredor dos paneis petroglíficos unha faixa de
cautela e chantou un sinalador nas proximidades.
.
.
.
.
.
.
.
Debemos agora desandar a metade do andado e, en
chegando á altura do antigo campo de fútbol de Pedre, collemos á esquerda por
unha pista de xabre que nos conduce a un treito abandonado da antiga estrada de
Ourense. Dirixímonos, á dereita, cara á Ponte do Barco (quilómetro e medio),
infausto lugar onde, na noite do 13 de agosto de 1936, un fato de fascistas
locais torturaron e deron morte a Francisco Arca Valiñas e a Secundino Bugallo
Igrexas, homes leais á República. O 13 de agosto de 2006 inaugurouse un modesto
monumento conmemorativo cuxa integridade foi vulnerada reiteradamente pola
nostálxica xenreira do fascio sobrevivente. Tras o cuarto atentado, restaurada
novamente a placa, a inscrición orixinal “Morreron pola liberdade” foi mudada
por estoutra “Morreron por defender as súas ideas republicanas”.
.
.
.
.
..JPG)
.
..JPG)
.
Cruzamos a Ponte do Barco e dirixímonos cara ao
derradeiro dos nosos obxectivos: as Cortellas de Pedre (após 500 m), un poboado
medieval abandonado e reutilizado até a decada dos corenta do pasado século
para encortellar o gando miúdo. Á esquerda da estrada vella, ascenden cara ao casarío varios camiños enlousados nos que aínda son visíbeis as rodeiras dos carros.
Segundo a tradición, nas Cortellas de Pedre
tiña un dos seus acubillos a gavela de Pepa a Loba. No escusado parlamento das
Cortellas, Pepaloba e os seus subalternos maquinaron moitas das súas astucias.
Os canteiros (arghinas) de Terra de
Montes, xamais nunca entregaban unha obra sen erguer no pinche o triunfante
ramo de loureiro ou sen pronunciar, oufanos, a expresión “Aprobado pola Loba
nas Cortellas de Pedre!”.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Finalmente, tornamos por onde viñemos e,
valéndonos dun outro pasadeiro elevado sobre a N-541, accedemos de novo á aldea
de Pedre (após 2 quilómetros).
Non nos despedimos de Pedre sen antes facer un
pouso reparador na Florinda, hospedaría amigábel, a única casa de turismo rural
existente na parroquia.
.
.
..jpg)
.
.
Eis o “Roteiro polo Pedre milenario”. O
itinerario, de 14 km de lonxitude, é susceptíbel de ser
segmentado en dúas etapas circulares de distancia similar: 1ª etapa: Pedre-O
Serrapio-Vichocuntín-Pedre (O Peto): 7 km. 2ª etapa: Pedre (O Peto)-Laxa das
Filloeiras-As Cortellas-Pedre: 7 km.
.
.
.jpg)
.
.jpg)
.
Malia que amolecidos, os nosos pés deron
completado as dúas leguas e media de paseo e a nosa alma avivecida, coma
rechouchío de paxaro, catro milenios de historia.
..
* *
..
Ligazón ao artigo de Faro de Vigo (14-9-2013):
.
.
.
.
.jpg)
.
.
Ligazón ao artigo de Faro de Vigo (15-9-2013):
.
.
.
.
.
Roteiro polo Pedre milenario en Wikiloc:
.
.
.
.
No hay comentarios:
Publicar un comentario